đây là bài viết đầu tay của 1 người dc đăng lên báo.Người đó hiện đang học ở Hàn Quốc.pà kon nhớ cho í kiến nghe
QUÁ TRÌNH THÀNH VU (成巫) CỦA GIÁNG THẦN VU (降神巫)
Lê Thị Ngọc Cầm
Việt Nam – Hàn Quốc, một quốc gia nằm phía Đông Nam châu Á, một quốc gia thuộc phía Đông Bắc châu Á, nhưng có những điểm văn hóa tương đồng đến kỳ lạ, đặc biệt là trong đời sống tâm linh người dân của hai nước; trong đó Musok (巫俗) của Hàn Quốc và Lên đồng của Việt Nam là hai tín ngưỡng dân gian có từ lâu đời. Hai tín ngưỡng này đều bị nhiều người khinh miệt cho là mê tín dị đoan, và từng bị giới cầm quyền tìm cách xóa bỏ. Nhưng, thật kỳ lạ, cả hai cùng tồn tại, phát triển âm ỉ cho đến tận ngày nay. Bởi trước hết đó là một phần hồn của quần chúng, xuất phát từ đời sống và là tiếng lòng của nhân dân, một khi họ còn thì hồn ấy vẫn tồn tại. Đồng thời tinh thần dân tộc của người dân hai nước còn thấm đẫm sâu sắc trong nhiều yếu tố của hai tín ngưỡng từng bị xếp dưới “đáy xã hội” này. Nhiều vị thánh được thờ trong hai tín ngưỡng là anh hùng dân tộc, danh tướng diệt giặt giữ biên cương, khai phá đất đai, làm lợi cho dân cho nước… Lên đồng và Musok hàm chứa nhiều yếu tố văn hóa dân gian được rút tỉa từ đời sống hàng ngày của quần chúng nhân dân hai nước.
Trong bài viết này, chúng tôi xin đề cập đến một số yếu tố trong Musok – mà nhiều nhà nghiên cứu hiểu nó như là một hình thức Shaman và có đầy đủ những yếu tố của Shaman, nhưng cũng có những học giả cho rằng cần phân biệt giữa Musok của Hàn Quốc và Shaman truyền thống của vùng Siberia. Do đó, chúng tôi tránh dùng thuật ngữ Shaman trong bài viết này mà dùng thuật ngữ Musok (巫俗- vu tục) theo đúng như khái niệm mà các học giả của Hàn Quốc đã dùng. Khó có thể nói rằng tín ngưỡng dân gian này mang tính tiêu biểu trong đời sống tâm linh của người dân Hàn Quốc, nhưng phải khẳng định rằng nếu không đề cập đến Musok thì chưa thể hiểu hết bản chất văn hóa của người bình dân Hàn Quốc - tầng lớp chiếm số lượng đông đảo nhất, đồng thời cũng là tầng lớp tạo ra bản sắc văn hóa tiêu biểu của từng dân tộc, từng đất nước. Khi Phật giáo chiếm ưu thế trong thời Koryo (Cao Ly) và Nho giáo thịnh hành dưới thời Choseon (Triều Tiên), giới cầm quyền nói riêng và tầng lớp trên của xã hội Hàn Quốc nói chung chưa bao giờ coi trọng Musok. Thậm chí thời Choseon, những người làm Musok bị khinh rẻ, bị những nhà Nho xem là tầng lớp có cuộc sống dâm dục, tục tĩu, bệnh hoạn, được xem là tầng lớp tiện dân … nhưng những nghi lễ của Musok vẫn diễn ra một cách phổ biến, đặc biệt các vùng ven biển người ta vẫn thường hay tổ chức những buổi Gut (㖌) để cầu may mắn, cầu biển yên gió lặng, cầu đánh bắt bội thu, cầu an cho linh hồn những người đã chết dưới lòng đại dương .
Ngày nay, cuộc sống của các Mudang không còn chịu nhiều thiệt thòi như trước đây nữa, họ có được cuộc sống như những người bình thường, và thực hiện căn số mà họ đeo mang: Họ vẫn tiến hành Gut để chữa bệnh, cầu an, bói toán. Mudang ở Hàn Quốc được chia thành hai kiểu, Thế tập vu (世襲巫) và Giáng thần vu (降神巫). Thế tập vu có người nhà đã là Mudang và họ kế tục nghiệp đó. Giáng thần vu là những người mắc thần bệnh (神病), được xem là người có căn số - như những người có “căn đồng số lính” trong Đạo Mẫu - phải tiến hành Nerim-gut , trở thành Mudang thì mới hết bệnh. Ngoài ra, một số trường hợp trong gia đình có người là Mudang và chính bản thân họ cũng lại bị mắc thần bệnh, họ cũng phải nhập thần thông qua Nerim-gut và trở thành một Mudang, những người này cũng gọi là Giáng thần vu.
Giáng thần vu có khi là những người chưa bao giờ biết đến Musok, Mudang, hay Gut, họ vốn là những người có cuộc sống bình thường, nhưng họ phải thực hiện căn số của mình - căn số của một con người nhưng luôn tiếp xúc với thần thánh và ma quỉ, đó là một sự thật không dễ dàng chấp nhận. Nhưng họ không những trải qua sự đau đớn trong thời gian mắc thần bệnh mà phải trải qua một quá trình luyện tập khắc nghiệt - kéo dài từ 2 đến 5 năm - quá trình thành vu. Có nhiều vấn đề trong quá trình thành vu của giáng thần vu như tính nghệ thuật, sự thay đổi tâm sinh lý, phương pháp trị liệu tâm lý… nhưng trong bài viết này chỉ đề cập đến sự khắc nghiệt trong quá trình thành vu của Giáng thần vu, một trong những yếu tố nổi bật nhất trong quá trình luyện tập của Mudang; theo đó miêu tả và giải thích sự khó khăn này dưới một số phương diện khác nhau.
1. Những Giáng thần vu trước khi trở thành Mudang thường trải qua một căn bệnh hiểm nghèo như ung thư, đau đầu… và phần lớn là những trường hợp không biết rõ nguyên nhân. Y học phương tây không thể chữa khỏi những căn bệnh này - Thần bệnh (神病) . Giống như những người có căn đồng trong Đạo Mẫu, họ được cho rằng có căn quả, và số phận đã định cho họ phải ra hầu thánh - tức là trở thành Mudang- vì nếu không thần bệnh sẽ không thuyên giảm.
Hầu như những trường hợp người mắc thần bệnh đều trải qua một cuộc khủng hoảng tâm lý hoặc gặp phải những việc khiến tâm trạng hoảng loạn. Thời điểm biết mình mắc thần bệnh khiến cho tất cả những người mắc bệnh đều đau khổ và không muốn chấp nhận sự thật. Bên cạnh những đau đớn về mặt thể xác và tinh thần trong giai đoạn đầu, Giáng thần vu phải trải qua quá trình huấn luyện kéo dài 2 đến 5 năm, tùy vào mỗi cá nhân.
Để có khả năng tiến hành một buổi Gut, Mudang mới phải theo một Mansin nổi tiếng để học việc trong một thời gian dài. Giữa Mansin và Mudang mới thành lập mối quan hệ Mẹ - Con. Mudang mới [con] đến nhà của Mansin [Mẹ] ở để học những kỹ năng của Gut. Trong quá trình đó, Mansin không dạy cho họ tất cả mà tự bản thân người đó phải quan sát những buổi Gut của Mansin (hoặc những người đàn anh, đàn chị trong giới), mắt nhìn, tai nghe, bắt chước và thành thục tất cả các bước của buổi Gut. Nếu không thành thục được các bước trong một buổi Gut thì cho dù có tiến hành Nerim-gut rồi thì người đấy vẫn không thể trở thành một Mudang đích thực được mà chỉ có thể trở thành thầy bói hoặc mãi chỉ là một Mudang mới (Mudang học việc). Có người ví rằng sự chỉ dạy vô cùng nghiêm khắc của những Mudang lớn còn đáng sợ hơn cả việc làm dâu ở nhà chồng .
Bài học đầu tiên trong quá trình là học gấp thần phục (神服). Tất cả các trang phục phải được gấp đúng kiểu cách và trình tự, các điểm chính trên trang phục phải đúng chính xác đến từng chi tiết nhỏ. Trang phục được xếp không ngay ngắn, không đúng là biểu hiện lòng không tôn trọng thần thánh, do đó sẽ bị mắng. Đồng thời còn học cách làm nhiều loại thần phục và cách bảo quản các thần phục đó. Ngoài ra, Mudang mới còn phải học cách bày biện thức ăn lên bàn cúng và học cả cách nấu thức ăn. Đặt biệt, họ phải học cách sử dụng các loại vu cụ, vu cụ của Mudang rất nhiều loại như chùm chuông, quạt, các loại dao lớn nhỏ khác nhau. Đặc biệt, các Mudang mới phải học cả cách dùng các loại nhạc cụ sử dụng trong Gut. Khác với các thầy đồng ở Việt Nam, Mudang của Hàn Quốc có thể sử dụng thành thạo các loại nhạc cụ của dàn nhạc. Mặc dù thông thường, khi tiến hành Gut, cũng có một ban nhạc [như ban chầu văn trong lên đồng của Đạo Mẫu], nhưng các Mudang của Hàn Quốc bắt buộc phải sử dụng thành thạo các loại nhạc cụ như một nghệ sĩ chuyên nghiệp. Đây là một nét rất đặc biệt của các Mudang Hàn Quốc.
Các loại nhạc cụ mà Mudang phải học để sử dụng thành thạo
Học vu ca (巫歌) là bước không thể thiếu trong quá trình thành Mudang. Vu ca là các bài hát trong Gut, đóng vai trò rất quan trọng. Mỗi bước của Gut có những đoạn vu ca khác nhau, Mudang mới phải lắng nghe và học thuộc.
Dàn nhạc trong gut, người ngồi đầu tiên từ bên phải qua đánh chiêng (Ảnh: Tác giả)
Trong quá trình học tập, mudang mới đứng bên cạnh người đánh chiêng. Nếu đứng không đúng vị trí đó mà đứng cạnh người đánh trống thì ngay lập tức sẽ bị Mansin la mắng rất gay gắt vì người ta quan niệm rằng đứng gần với chiêng, nghe được tiếng kim loại sẽ làm cho tai được mở rộng ra. Mudang mới nếu bị nhắc nhở một lần rồi mà vẫn đứng bên cạnh trống thì sẽ bị Mansin dùng dùi trống đánh mạnh vào mu bàn tay rất đau .
Ngoài việc học những bước trong Gut, các Mudang mới còn có những nhiệm vụ khác như chú ý xem thời gian để xoa bóp chân cho Mansin và những người bề trên [những người thực hiện Gut]. Ngoài ra, có một việc bắt buộc phải làm đó là trông và bảo quản những đôi giày, chuẩn bị nước tắm giặt và trải đồ ngủ cho các Mudang lớn hơn. Những mudang lớn khi có dấu hiệu đi vệ sinh, không cần ai nhắc nhở cũng phải tự động chạy theo, đứng bên cạnh nhà vệ sinh, dùng tay lấy rơm đánh lửa để sưởi ấm, thậm chí việc chuẩn bị giấy trong nhà vệ sinh cũng là một việc của những Mudang mới
Giống như Mudang của Hàn Quốc, các Thầy đồng của Việt Nam cũng phải học những nghi thức liên quan đến buổi lên đồng. Trong giới đồng bóng thường có câu: “Linh nghiệm thì thánh truyền, kỹ năng thì tự luyện”, thế nên mặc dù có căn số nhưng các Mudang và Thầy đồng đều phải trải qua những khóa huấn luyện. Nhưng, nếu như các Thầy đồng của Việt Nam đã tiến hành lễ trình đồng thì họ đã được ra mở phủ và hầu thánh; trong khi đó, các Mudang sau khi tiến hành Nerim-gut thì phải mất đến mấy năm học và luyện thì mới có thể trở thành một Mudang thật thụ.
Như đã đề cập ở phần mở đầu, trong lịch sử Hàn Quốc, vị trí của Mudang trong xã hội bị xem là thấp kém nhất là vào thời kì Choseon – khi Nho giáo thịnh hành. Quan chức và những trí thức với tư duy Nho giáo đã cho rằng Mudang không chỉ mê hoặc nhân dân mà còn là những người có cuộc sống dâm đãng phù phiếm nên cần phải tìm cách xóa bỏ. Với địa vị xã hội thấp kém như thế thì lý do gì khiến Mudang phải chịu đựng một sự luyện tập đầy khó khăn trong quá trình thành vu như thế?
2. Triều đình Choseon đã tìm nhiều cách để xóa bỏ Mudang, trong đó có những qui định “đuổi ra khỏi kinh thành” và “thu thuế Mudang” , nhưng phương pháp này dường như đã tạo ra một “con đường sống” cho Mudang, đồng nghĩa với việc cho phép Musok tồn tại trong xã hội lúc bấy giờ . Hơn thế nữa, hậu quả của việc đánh thuế là Mudang được công nhận vì thuế thu từ Mudang đóng góp không ít trong tài chính của chính quyền địa phương và trung ương . Nguồn thu nhập để đóng góp cho chính quyền địa phương đến từ việc tiến hành Gut, xem bói và hành nghề ca múa như một nghệ sĩ. Tùy theo tài năng của mỗi Mudang mà thu nhập của họ có sự chênh lệch với nhau [Có không ít Mudang đã tích trữ được số lượng của cải rất lớn]. Đây chính là một trong những lý do mà Mudang phải chú ý đến việc luyện tập kỹ năng của mình, nếu như họ muốn kiếm được nhiều tiền. Ngoài việc kiếm tiền đóng thuế để được tồn tại, có thể nói rằng các Mudang muốn chính bản thân họ hoặc con cháu họ vươn lên khỏi địa vị thấp kém mà họ bị khinh rẻ thời Choseon. Thông qua những ghi chép trong hộ tịch (戶籍) thế kỷ 17~19, có nhiều trường hợp con cháu của Mudang được dàn xếp lên làm những chức quan nhỏ như quan Tuần(Nhật) thú (日守) hay quan Sứ lệnh (使令) . Để đạt được những điều này thì Mudang đó phải có nhiều tiền hối lộ cho quan địa phương hoặc phải có mối quan hệ thân thiết với quan địa phương. Những việc này chỉ có thể thực hiện được khi họ thật sự có kỹ năng. Điều đó khiến họ phải tập luyện gian khổ.
Một nguyên nhân khác khiến cho những Mudang phải luyện tập khắc nghiệt như vậy là do vào thời Choson người dân thuộc tầng lớp dưới có cuộc sống quá khắc khổ, họ mong muốn một lần được thoát thân khỏi cuộc sống hiện tại quá vất vả. Chẳng hạn có những người phụ nữ khao khát được một lần hóa thân thành tiên thánh, được trang điểm mặt hoa da phấn, được diện xiêm y lộng lẫy để rồi được tiếng trống, chiêng, sáo dìu họ bước vào những trải nghiệm khác lạ. Do vậy, việc có căn thánh một mặt là sự đau đớn về thể xác và tinh thần, nhưng mặt khác cũng là dịp cho họ thực hiện ước vọng “thoát tục” vậy! Chỉ khi thực hiện Gut thì họ mới trở thánh trung tâm của buổi lễ, được mọi người chú ý tán thưởng, được nói lên tiếng nói của mình – lời Thánh- và nhất là được thăng hoa. Và những “khoảnh khắc thần tiên” như vậy cũng chỉ thực hiện được khi họ không chỉ có căn thánh [tài năng] mà còn phải luyện tập gian nan [kỹ năng].
Hai lý do trên chúng tôi đứng về góc độ lịch sử để giải thích, nhưng trên góc nhìn tâm lý của tín ngưỡng này thì sự khắc nghiệt trong quá trình luyện tập như là một tiêu chuẩn để trở thành Mudang. Đó chính là sự thử thách đòi hỏi những người đã được thánh chọn phải tiếp tục rèn luyện để có đủ tư cách trở thành Mudang. Ban đầu, sự khắc nghiệt này mang tính tự nhiên: mắc thần bệnh, tâm lý khi biết có thần bệnh. Dường như từ những điều đó cộng với sự học việc vất vả thì được hệ thống hóa lên mới được trở thành một Mudang đích thực.
Một trong những tiêu chuẩn đó là khả năng âm nhạc của Mudang. Âm nhạc trong Gut không phải chỉ để nghe, âm thanh các loại nhạc cụ ở đây không đơn thuần đóng vai trò hòa âm cho lời ca tiếng hát mà chúng phối hợp với vu ca, kết hợp với sự nhảy múa của chính các Mudang để tạo ra một trạng thái “bốc đồng”, giúp Mudang có thể thông quan với thần linh. Mudang phải tự hát vu ca, sử dụng vu cụ, nhảy múa theo tiếng nhạc để tự đưa mình vào trạng thái hưng phấn hay nói cách khác là Mudang đang tự thôi miên. Nhạc trong Gut có nhiều tiết tấu khác nhau, phù hợp với nhiều trạng thái tình cảm khác nhau, lúc thì khiến cho tâm hồn người ta bay bổng, lúc đau đớn buồn thương, lúc lại mạnh mẽ hào hùng… tiếng nhạc càng to, điệu nhảy càng nhanh thì Mudang sẽ càng cảm thấy hưng phấn. Khi họ “bốc đồng”, hưng phấn đến đỉnh điểm thì có lẽ là lúc thần linh nhập vào thân xác họ. Có thể trong một vài giây họ sẽ không điều khiển được bản thân, đó chính là thời điểm của sự thông quan giữa thần và người, và đó cũng chính là đỉnh điểm của nghệ thuật âm nhạc trong Gut .
Đồng thời nghệ thuật âm nhạc của Gut mang đậm nét văn hóa của những nước nông nghiệp phương Đông, đó là tính linh hoạt trên sân khấu. Ở Gut có sự giao lưu mật thiết giữa “diễn viên” và “khán giả”: người xem có thể ngồi vây kín ba mặt, sát vào tận nơi tiến hành Gut. Thỉnh thoảng người xem còn “đế” vào những tiếng khen hay những lời cầu nguyện. Trong trường hợp này, nếu Mudang không phải là người có kỹ năng vững vàng, điêu luyện thì dễ bị phân tâm, dẫn đến tâm lý bị xáo trộn khiến không thể nhập thần được. Như vậy, để tự thôi miên, để không bị phân tâm với những tác động bên ngoài, Mudang cần phải có “phương pháp tự điều khiển bản thân”, và phương pháp này chỉ có thể có khi Mudang đã trải qua một quá trình luyện tập thuần thục. Và điều này cũng chính là một trong những nguyên nhân khiến Mudang phải luyện tập vất vả như vậy.
Tiêu đề: quá trình thành vu của giáng thần vu 
Sat Oct 17, 2009 2:56 pm
